केंद्रीय अर्थमंत्री निर्मला सीतारामन या १ फेब्रुवारी रोजी संसदेत अर्थसंकल्प सादर करणार आहेत. 2024 च्या लोकसभा निवडणुकीपूर्वी मोदी सरकारचा हा शेवटचा अर्थसंकल्प असेल. 2023 मध्ये सादर होणार्‍या अर्थसंकल्पात स्वातंत्र्यापूर्वीपासून आतापर्यंत काय आणि किती बदल झाले आहेत हे तुम्हाला माहिती आहे का? प्रथम अर्थसंकल्प कधी सादर करण्यात आला? अर्थसंकल्प सादर करण्याची वेळ किती असते? बजेट कुठे छापले जाते? रेल्वे अर्थसंकल्प केंद्रीय अर्थसंकल्पात कधी विलीन करण्यात आला? या लेखाच्या माध्यमातून तुम्हाला या सर्व प्रश्नांची उत्तरे मिळतील.
Table of contents [Show]
पहिला पेपरलेस अर्थसंकल्प (First paperless budget)
ब्रिटिश परंपरेनुसार अर्थमंत्री अर्थसंकल्पीय कागदपत्र तपकिरी किंवा लाल रंगाच्या पिशवीत ठेवून अर्थसंकल्प सादर करण्यासाठी संसदेत पोहोचायचे. 2019 मध्ये निर्मला सीतारामन यांनी पदभार स्वीकारेपर्यंत हा ट्रेंड चालू होता. 2020 मध्ये कोरोनाचा प्रादुर्भाव झाल्यानंतर 2021 मध्ये बजेटमध्ये आणखी एक महत्त्वाचा बदल झाला आणि तो पेपरलेस झाला.
अर्थसंकल्प सादर करण्याची तारीख आणि वेळ (Date and Time of budget presentation)
1999 सालापर्यंत केंद्रीय अर्थसंकल्प सादर करण्याची वेळ आणि दिवस निश्चित करण्यात आला होता. ब्रिटिशकालीन प्रथेनुसार फेब्रुवारी महिन्याच्या शेवटच्या दिवशी संध्याकाळी पाच वाजता केंद्रीय अर्थसंकल्प सादर केला जात असे. 1999 मध्ये अर्थमंत्री यशवंत सिन्हा यांनी अर्थसंकल्प सादर करण्याची वेळ बदलून सकाळी 11 वाजता केली होती. त्याच वेळी, 2017 मध्ये केंद्रीय अर्थमंत्री अरुण जेटली यांनी अर्थसंकल्प सादर करण्याची तारीख बदलून 1 फेब्रुवारी केली.
अर्थसंकल्पाची भाषा (Language of budget)
1955 पर्यंत केंद्रीय अर्थसंकल्प इंग्रजीतच सादर केला जात होता.यानंतर केंद्र सरकारने अर्थसंकल्पाचे पेपर हिंदी आणि इंग्रजी अशा दोन्ही भाषेत छापण्याचा निर्णय घेतला.
अर्थसंकल्प छापण्याचे ठिकाण (Location of budget printing)
1950 पर्यंत राष्ट्रपती भवनात अर्थसंकल्प छापला जात होता. मात्र यावेळी अर्थसंकल्प लीक झाल्यानंतर छपाईची जागा बदलण्यात आली. त्यानंतर मिंटो रोड, नवी दिल्ली येथे अर्थसंकल्प छापण्याची प्रक्रिया सुरू झाली.
स्वातंत्र्यानंतरचा पहिला अर्थसंकल्प (First budget after independence)
7 एप्रिल 1858 रोजी भारतीय प्रशासन ईस्ट-इंडिया कंपनीकडून ब्रिटिश राजवटीकडे हस्तांतरित करण्यात आले. दोन वर्षांनंतर म्हणजे 7 एप्रिल 1860 रोजी प्रथमच अर्थसंकल्प सादर करण्यात आला.अर्थसंकल्प सादर करणारे पहिले अर्थमंत्री जेम्स विल्सन होते.
यानंतर अंतरिम सरकारचे सदस्य लियाकत अली खान यांनी 1947-48 चा अर्थसंकल्प सादर केला. देशाच्या स्वातंत्र्यानंतर भारताचे पहिले अर्थमंत्री षण्मुखम चेट्टी यांनी 26 नोव्हेंबर 1947 रोजी स्वतंत्र भारताचा पहिला अर्थसंकल्प सादर केला.
