केंद्रीय अर्थसंकल्प वित्त मंत्रालय नीति आयोग आणि इतर संबंधित मंत्रालयांशी सल्लामसलत करून तयार करतो. ही कामे पूर्ण होण्यासाठी काही महिने लागतात आणि बजेट बनवण्याची क्रिया साधारणपणे ऑगस्ट-सप्टेंबरमध्ये सुरू होते, जी सादरीकरणाच्या तारखेच्या सहा महिने आधी असते. तसेच, अर्थ मंत्रालयातील आर्थिक व्यवहार विभागाचा (DEA) अर्थसंकल्प विभाग ही बजेट तयार करण्यासाठी जबाबदार नोडल संस्था आहे. सादरीकरणानंतर, अर्थसंकल्प आर्थिक वर्ष सुरू होण्यापूर्वी म्हणजेच 1 एप्रिल रोजी संसदेच्या दोन्ही सभागृहांनी मंजूर करणे आवश्यक आहे. अर्थमंत्री 1 फेब्रुवारी रोजी अर्थसंकल्प सादर करतात. अर्थमंत्री निर्मला सीतारामन (Nirmala Sitharaman, Finance Minister) या आर्थिक वर्ष 2023-24 (एप्रिल 2023 ते मार्च 2024) (Budget 2023-2024) साठी त्यांचा सलग पाचवा केंद्रीय अर्थसंकल्प सादर करणार आहेत. जाणून घेवूया बजेट बनवण्याची संपूर्ण प्रक्रिया.
Table of contents [Show]
जाणून घ्या बजेट बनवण्याची प्रक्रिया काय आहे?
परिपत्रक जारी करणे
वित्त मंत्रालयाने एक परिपत्रक जारी करून सर्व मंत्रालये, राज्ये, केंद्रशासित प्रदेश आणि स्वायत्त संस्थांना येत्या वर्षासाठी अंदाज तयार करण्यास सांगितले आहे. या परिपत्रकात आवश्यक मार्गदर्शक तत्त्वांसह फ्रेमवर्क फॉरमॅट आहे, ज्याच्या आधारावर मंत्रालये त्यांच्या मागण्या सादर करतात.
महसूल आणि खर्च अंदाज
वित्त मंत्रालय डेटाचे विश्लेषण करते आणि एकूण बजेट तूट शोधण्यासाठी महसूल आणि खर्चाच्या अंदाजांची तुलना करते. पुढील टप्प्यात, केंद्र मुख्य आर्थिक सल्लागाराशी सल्लामसलत करते आणि तूट भरून काढण्यासाठी सरकारला आवश्यक असलेल्या कर्जाची इष्टतम पातळी ठरवते.
महसूल वाटप
सर्व शिफारशींचा विचार केल्यानंतर, अर्थमंत्री विविध विभागांना त्यांच्या भविष्यातील खर्चासाठी महसूल वाटपावर निर्णय घेतात. निधी वाटपावर मतभेद झाल्यास, पुढील कार्यवाही करण्यापूर्वी अर्थ मंत्रालय केंद्रीय मंत्रिमंडळ किंवा पंतप्रधानांशी सल्लामसलत करते.
बजेटपूर्व बैठक
त्यानंतर, विविध भागधारकांचे प्रस्ताव आणि मागण्या जाणून घेण्यासाठी अर्थमंत्री अर्थसंकल्पपूर्व बैठका घेतात. या भागधारकांमध्ये राज्य प्रतिनिधी, बँकर्स, शेतकरी, अर्थतज्ज्ञ आणि कामगार संघटनांचा समावेश आहे.
मागण्यांवर अंतिम कॉल
अर्थसंकल्पपूर्व चर्चा झाल्यानंतर, अर्थमंत्री मागण्यांवर अंतिम निर्णय घेतात आणि अंतिम होण्यापूर्वी पंतप्रधानांशी चर्चा देखील केली जाते.
हलवा समारंभ आणि बजेटची छपाई
केंद्रीय अर्थसंकल्प निर्मिती प्रक्रियेचा अंतिम टप्पा पूर्ण करण्यासाठी, सरकार हलवा समारंभ आयोजित करण्याची वार्षिक परंपरा पाळते. या समारंभात अर्थ मंत्रालयातील संपूर्ण कर्मचार्‍यांना हलवा देऊन बजेट दस्तऐवजांच्या छपाईची सुरुवात होते.
बजेट सादरीकरण
शेवटी अर्थमंत्री लोकसभेत केंद्रीय अर्थसंकल्प सादर करतात. 2016 पर्यंत, ते फेब्रुवारीच्या शेवटच्या दिवशी सादर केले गेले. मात्र, 2017 पासून दरवर्षी 1 फेब्रुवारीला अर्थसंकल्प सादर केला जातो. 23 जानेवारी 2021 रोजी अर्थमंत्री निर्मला सीतारामन यांनी लॉन्च केलेल्या ‘केंद्रीय बजेट मोबाईल अॅप’ वर सर्वसामान्य जनता आणि संसद सदस्य (खासदार) बजेटशी संबंधित सर्व कागदपत्रे सहज मिळवू शकतात.
