Budget 2023 Expectation: भरडधान्यांना विशेष प्रोत्साहन दिले जाईल, शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढविण्याचे सरकारचे प्रयत्न

आगामी अर्थसंकल्पात (Budget 2023-24), केंद्र सरकार निरनिराळ्या भरडधान्य उत्पादनावर शेतकऱ्यांना विशेष सवलती देऊ शकते. हे प्रोत्साहन भरडधान्यांच्या उत्पादनावरील किमान आधारभूत किमतीत वाढ (MSP) आणि पिकांसाठी बियाणे-खतांवर सवलत या स्वरूपात असू शकते. भरड धान्य वापरून प्रक्रिया केलेले अन्न बनवणाऱ्या कंपन्यांनाही बजेटमध्ये प्रोत्साहन दिले जाऊ शकते. भरड पिकांचे उत्पादन वाढवून केवळ शेतकऱ्यांचे उत्पन्नच वाढू शकत नाही, तर कुपोषण आणि जलसंकट यांसारख्या समस्यांना तोंड देण्यासही मदत होऊ शकते, असा सरकारचा अंदाज आहे.

गेल्या अर्थसंकल्पातच केंद्र सरकारने 2023 हे वर्ष ‘भरडधान्य वर्ष’ म्हणून साजरे करण्याची घोषणा केली होती. त्यानंतर 2023 हे वर्ष संयुक्त राष्ट्राने भरडधान्य वर्ष म्हणून घोषित केले आहे (International year of millets 2023). या प्रस्तावाला जगभरातील 70 देशांचा पाठिंबाही मिळाला. त्यामुळे भरडधान्याचे खाद्यपदार्थ अचानक प्रसिद्धीच्या झोतात आले आहेत आणि जागतिक स्तरावर त्याचा प्रचार करण्याचे प्रयत्न सुरू झाले आहेत.

शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढेल

शेतकऱ्यांची आर्थिक दुर्दशा दूर करण्यासाठी सरकार अनेक पातळ्यांवर प्रयत्न करत आहे. उत्पन्न वाढवण्यासाठी पिकांच्या किमान आधारभूत किमतीत वाढ करण्याची मागणीही शेतकरी सातत्याने करत आहेत. भरड धान्य उत्पादनाला चालना देऊन शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढवता येईल, असे कृषी तज्ज्ञांचे मत आहे. गव्हाच्या तुलनेत भरड धान्य उत्पादनात पाणी आणि खताचा खर्च खूपच कमी आहे. त्यामुळे शेतकऱ्यांची ही पिके विकल्यानंतर अधिक बचत होऊन त्यांची आर्थिक स्थिती सुधारेल असे शेतीतज्ञांचे मत आहे.

पाणी संकटावर उपाय

प्रामुख्याने उत्तर भारतात पिकवल्या जाणाऱ्या गहू-धानाची किमान आधारभूत किंमत चांगली आहे. ही पिके सरकारी एजन्सी सहजपणे खरेदी करतात आणि त्याच वेळी ते खुल्या बाजारात अगदी सहज विकले जातात. त्यामुळेच बहुतांश शेतकरी गहू-धानाचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणात करतात. जास्त उत्पादनाच्या लालसेपोटी ते त्यात मोठ्या प्रमाणात रासायनिक खते व पाण्याचा वापर करतात. त्यामुळे पिकांचा खर्च वाढतो आणि या पिकांचे उत्पादन हा तोट्याचा सौदा ठरतो. तरीही किमान आधारभूत किंमत मिळाल्याने शेतकरी या पिकांचे उत्पादन घेणे योग्य मानतात.
गहू पिकाला सरासरी चार पाणी द्यावे लागते. उशिरा येणाऱ्या पिकामुळे पाचपटापर्यंत सिंचनाची गरज असते. भात पिकाला बियाणे लागवडीपासून ते बियाणे उगवेपर्यंत भरपूर पाणी लागते. पावसाअभावी ट्यूबवेलद्वारे भूगर्भातील पाणी उपसून हे पाणी दिले जाते. मात्र त्यामुळे भूजल पातळी सातत्याने घसरत असून त्यामुळे पंजाब, हरियाणा, राजस्थान आणि उत्तर प्रदेशमध्ये पिण्याच्या पाण्याचे मोठे संकट निर्माण झाले आहे. गहू-धान्याऐवजी भरडधान्य उत्पादनाकडे शेतकऱ्यांना ओढले तर या संकटातून सुटका होऊ शकते.

कुपोषण - ग्लूटेनपासून मुक्तता

भरड तृणधान्याला माध्यान्ह भोजनाच्या रूपात प्रोत्साहन दिले तर गरीब समाजातील मुलांमधील विविध पोषक तत्वांची कमतरता देखील सहजतेने भरून काढता येईल. गव्हात मोठ्या प्रमाणात ग्लुटेन प्रोटीन असते. पण आता अनेकांना ग्लूटेन ऍलर्जीचा त्रास होत असल्याने त्यांनी गहू खाणे टाळायला सुरुवात केली आहे. अशा लोकांसाठी, भरड धान्य एक सुपर फूड म्हणून काम करू शकते.

बाजरी, ज्वारी, मका, नाचणी इत्यादींचे उत्पादन विशिष्ट प्रदेशातील वातावरणानुसार वेगवेगळ्या ठिकाणी केले जाते. त्यांचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे या पिकांमध्ये तीच पोषक द्रव्ये अधिक प्रमाणात आढळतात, जी नैसर्गिकरीत्या त्या विशिष्ट प्रदेशातील लोकांना आवश्यक असतात. यामुळेच वेगवेगळ्या प्रदेशात वेगवेगळ्या प्रकारची भरड धान्ये तयार होतात. भरड धान्यांना प्रोत्साहन दिल्यास एकात्मिक शेती प्रणाली चक्राला चालना मिळेल असे काहींचे म्हणणे आहे. भारतात मिश्र शेतीची परंपरा आहे. यामध्ये इतर पिकांच्या मध्ये भरड धान्याची पिके घेतली आहेत. एकात्मिक शेती प्रणाली चक्राचा अवलंब करून सरकार भरड धान्याचे उत्पादन मुख्य प्रवाहात आणू शकते. यामुळे एकीकडे शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढेल आणि दुसरीकडे लोकांना केमिकलमुक्त सुपरफूड खायला मिळेल जे आरोग्यासाठी फायदेशीर ठरणार आहे.