भारत सरकार देशात डिजिटल पेमेंटला प्रोत्साहन देण्यासाठी अनेक उपाययोजना करत आहे. ‘डिजिटल इंडिया’ मोहिमेचा एक भाग म्हणून, सरकारचे उद्दिष्ट ‘डिजिटल सक्षम’ अर्थव्यवस्था निर्माण करण्याचे आहे जी ‘फेसलेस, पेपरलेस, कॅशलेस’ आहे. SWIFT (सोसायटी फॉर द वर्ल्डवाईड इंटरबँक फायनान्शियल टेलिकम्युनिकेशन)च्या व्याख्येमध्ये बँक ट्रान्सफर, मोबाईल मनी आणि क्रेडिट, डेबिट, प्रीपेड कार्डसह पेमेंट कार्ड्सने केलेले पेमेंट समाविष्ट आहे.
सोप्या शब्दात सांगायचे तर, विविध इलेक्ट्रॉनिक माध्यमांचा वापर करून वस्तू किंवा सेवा खरेदी केल्यावर डिजिटल पेमेंट होते. या प्रकारच्या पेमेंट पद्धतीमध्ये रोख किंवा धनादेशाचा उपयोग नाही.
बँकिंग कार्ड (ATM CARD)
बँकिंग कार्ड हे सर्वात मोठ्या प्रमाणावर वापरल्या जाणार्‍या पेमेंट पद्धतींपैकी एक आहे आणि हे विविध वैशिष्ट्ये आणि फायद्यांसह येतात जसे की पेमेंटची सुरक्षा, सुविधा इ. डेबिट/क्रेडिट किंवा प्रीपेड बँकिंग कार्ड्सचा मुख्य फायदा म्हणजे ते इतर प्रकारचे डिजिटल पेमेंट करण्यासाठी वापरले जाऊ शकतात.
यूएसएसडी (USSD)
डिजिटल पेमेंट पद्धतीचा हा आणखी एक प्रकार आहे. यात साध्या मोबाईल फोनवर *99# हा क्रमांक टाकून आर्थिक व्यवहार करता येतात. यासाठी कोणत्याही प्रकारचे अॅप डाउनलोड करावे लागत नाही. तसेच इंटरनेटची गरज ही भासत नाही. नॅशनल पेमेंट्स कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया (NPCI) आणि USSD ((Unstructured Supplementary Service Data) या संस्थांचा या सेवेला पाठिंबा आहे.
युपीआय (UPI)
UPI ही एक प्रकारची इंटरऑपरेबल पेमेंट सिस्टम आहे. ज्याद्वारे कोणतेही बँक खाते असलेला ग्राहक UPI-आधारित अॅपद्वारे पैसे पाठवू आणि प्राप्त करू शकतो. ही सेवा स्मार्टफोनवरील UPI अॅपवर एकापेक्षा जास्त बँक खाती लिंक करण्याची अनुमती देते. UPI चा मुख्य फायदा असा आहे की ते वापरकर्त्यांना बँक खाते क्रमांक किंवा IFSC कोडशिवाय पैसे ट्रांन्सफर करु शकतो. तुम्हाला फक्त व्हर्च्युअल पेमेंट अॅड्रेस(VPA)ची गरज असते. बाजारात अनेक UPI अॅप्स आहेत आणि ते Android आणि iOS दोन्ही प्लॅटफॉर्मवर उपलब्ध आहेत.
मोबाईल वॉलेट (M WALLET)
मोबाईल वॉलेट ही सेवा अॅप डाउनलोड करून वापरली जाऊ शकते. डिजिटल किंवा मोबाईल वॉलेट बँक खाते, डेबिट/क्रेडिट कार्ड माहिती किंवा बँक खाते माहिती एन्कोड केलेल्या स्वरूपात सुरक्षित पेमेंट्सची परवानगी देते. कोणीही मोबाईल वॉलेटमध्ये पैसे जोडू शकतो आणि ते पेमेंट करण्यासाठी आणि वस्तू आणि सेवा खरेदी करण्यासाठी वापरू शकतो. यामुळे क्रेडिट/डेबिट कार्ड वापरण्याची किंवा CVV किंवा 4-अंकी पिन लक्षात ठेवण्याची गरज नाही. बाजारातील काही मोबाईल वॉलेट अॅप्स म्हणजे पेटीएम, मोबिक्विक, फ्रीचार्ज इ. मोबाईल वॉलेटद्वारे ऑफर केल्या जाणार्‍या विविध सेवांमध्ये पैसे पाठवणे आणि प्राप्त करणे, व्यापाऱ्यांना पेमेंट करणे, ऑनलाईन खरेदीचा समावेश होतो.
बँक प्री-पेड कार्ड (PREPAID CARD)
प्रीपेड कार्ड हे एक प्रकारचे पेमेंट इन्स्ट्रुमेंट आहे ज्यावर तुम्ही खरेदी करण्यासाठी पैसे लोड करता. कार्डचा प्रकार ग्राहकाच्या बँक खात्याशी जोडला जाऊ शकत नाही.
पीओएस टर्मिनल्स (POS)
दुकानामध्ये कार्ड पेमेंट करण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या मशिनला पॉईंट-ऑफ-सेल (POS) टर्मिनल असे म्हणतात. क्रेडिट आणि डेबिट कार्डच्या वाचण्यासाठी सॉफ्टवेअर हार्डवेअरमध्ये एम्बेड केलेले आहे. आणि ही सेवा मोबाईल प्लॅटफॉर्मवर आणि इंटरनेटवर देखील उपलब्ध आहे. पीओएस टर्मिनल्सचे विविध प्रकार आहेत जसे की फिजिकल पीओएस, मोबाइल पीओएस आणि व्हर्च्युअल पीओएस. भौतिक PoS टर्मिनल हे दुकाने आणि स्टोअरमध्ये ठेवलेले असतात. पॉइंट-ऑफ-सेल (POS) टर्मिनलचा वापर जास्तीचे पेमेंट करण्यासाठी केला जातो
इंटरनेट बँकिंग (E-BANKING)
इंटरनेट बँकिंग म्हणजे बँकिंग व्यवहार ऑनलाइन करण्याची प्रक्रिया. यामध्ये अनेक सेवांचा समावेश असू शकतो जसे की पैसे ट्रांन्सफर करणे, नवीन मुदत किंवा आरडी खाते चालू करणे, खाते बंद करणे इ. इंटरनेट बँकिंगला ई-बँकिंग असेही संबोधले जाते. इंटरनेट बँकिंग सहसा NEFT, RTGS किंवा IMPS द्वारे ऑनलाइन पैसे ट्रांन्सफर करण्यासाठी वापरली जाते. बँका त्यांच्या वेबसाइटद्वारे ग्राहकांना सर्व प्रकारच्या बँकिंग सेवा देतात आणि ग्राहक वापरकर्तानाव आणि पासवर्ड वापरून खात्यात लॉग इन करू शकतो.
मोबाईल बँकिंग (MOBILE BANKING)
स्मार्टफोनद्वारे आर्थिक व्यवहार/बँकिंग व्यवहार पार पाडण्याच्या प्रक्रियेला मोबाईल बँकिंग म्हणतात. अनेक मोबाईल वॉलेट्स, डिजिटल पेमेंट अॅप्स आणि UPI सारख्या इतर सेवांच्या परिचयामुळेच मोबाइल बँकिंगची व्याप्ती विस्तारत आहे. अनेक बँकांचे स्वतःचे अॅप्स आहेत आणि ग्राहक एका बटणाच्या क्लिकवर बँकिंग व्यवहार शकतात.
भारत इंटरफेस फॉर मनी (BHIM) अॅप
BHIM अॅप वापरकर्त्यांना UPI अॅप्लिकेशन वापरून पेमेंट करू सकतो. हे UPI च्या सहकार्याने देखील कार्य करते आणि VPA वापरून व्यवहार केले जाऊ शकतात. कोणीही त्याचे/तिचे बँक खाते भीम इंटरफेसशी सहजपणे लिंक करू शकतो. एकाधिक बँक खाती लिंक करणे देखील शक्य आहे.
रोख पेमेंटपेक्षा डिजिटल पेमेंट खूप सोपे आणि सुरक्षित आहे. ते रोख पेमेंटपेक्षाही अधिक सोयीस्कर आहेत. ते डिजीटल असल्याने तुम्हाला रोख रक्कमही सोबत ठेवण्याची गरज नाही. आर्थिक व्यवहार सुधारण्यासाठी डिजिटल पेमेंट एक महत्त्वाचे साधन बनले आहेत. डिजिटल पेमेंट वापरून विमा, पेमेंट आणि बचत उत्पादने वापरण्याची सोय आणि सुरक्षितता देखील वाढते.
