आजच्या काळात पुरुषांप्रमाणेच स्त्रिया देखील प्रत्येक क्षेत्रात प्रगती करताना पाहायला मिळतात. स्त्रिया पुरुषांच्या खांद्याला खांदा लावून आपल्या करिअरमध्ये पुढे जात आहेत. मात्र, वेतन समानतेसाठीचा लढा अजूनही सुरूच असल्याचे दिसून येते. समान वेतनासाठी कायदे आणली तरीही परिस्थिती बदलेली पाहायला मिळत नाही. क्रीडा स्पर्धांमध्ये देखील हीच स्थिती आहे.
गेल्याकाही वर्षात समान वेतनाच्याबाबतीत क्रिकेटमधील परिस्थिती बदलताना पाहायला मिळत असून, ही निश्चितच कौतुकास्पद बाब म्हणायला हवी. अनेक क्रिकेट बोर्डांनी महिला व पुरुष दोन्ही संघाच्या खेळाडूंना समान वेतन देण्याचा निर्णय घेतला आहे. आयसीसीने महिला व पुरुष क्रिकेट वर्ल्ड कपसाठी बक्षीसाची रक्कम देखील समान करण्याचा निर्णय घेतला आहे. मात्र, अद्यापही अनेक खेळांमध्ये पुरुषांच्या तुलनेत महिला खेळाडूंना समान वेतन मिळताना दिसत नाही. क्रिकेट वर्ल्ड कप 2023 च्या निमित्ताने मोठ्या क्रीडा स्पर्धांमध्ये पुरुष व महिलांच्या विजेत्या संघाला मिळणाऱ्या बक्षीसाच्या रक्कमेबद्दल जाणून घेऊया.
Table of contents [Show]
- समान वेतनाबाबत क्रिकेटमध्ये मोठी प्रगती
- आयसीसीच्या स्पर्धेत महिलांची पुरुषांशी बरोबरी
- फिफा वर्ल्ड कप – अजून मोठी मजल मारण्याची गरज
- विम्बल्डन टेनिस स्पर्धेत महिला-पुरुष एकसमान
- इतर खेळात बक्षिसाची रक्कम काही प्रमाणात असमान
- खेळांमध्ये समान बक्षीस रक्कमेला कधी सुरुवात झाली?
- पुरुष-महिला खेळाडूंना वेतनामध्ये फरक का?
समान वेतनाबाबत क्रिकेटमध्ये मोठी प्रगती
इतर खेळांच्या तुलनेत समान वेतनाबाबत क्रिकेटमध्ये मोठी प्रगती झाल्याचे पाहायला मिळते. भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळ अर्थात BCCI ने काही महिन्यांपूर्वीच महिला व पुरुष दोन्ही क्रिकेटपटूंना समान मॅच फी देण्याचा निर्णय घेतला. BCCI व्यतिरिक्त इंग्लंड क्रिकेट बोर्ड, न्यूझीलंड क्रिकेट आणि क्रिकेट दक्षिण आफ्रिकेने देखील समान वेतनाचा निर्णय घेतला आहे.
BCCI च्या या निर्णयानंतर आता पुरुष क्रिकेटपटूंप्रमाणेच महिला खेळाडूंना एका वनडेसाठी 6 लाख रुपये, टी20 सामन्यासाठी 3 लाख रुपये आणि कसोटासाठी 15 लाख रुपये मॅच फी दिली जाईल. या निर्णयाआधी महिला खेळाडूंना कसोटीसाठी 4 लाख रुपये, वनडे व टी20 च्या प्रत्येक सामन्यासाठी 1 लाख रुपये फी दिली जात असे.
BCCI च्या समान निर्णयाचे अनेकांनी स्वागत केले असले तरीही वार्षिक कराराच्या रक्कमेमध्ये (Retainership payment system) अद्यापही मोठी तफावत पाहायला मिळते. वार्षिक करारांतर्गत A कॅटेगरीमधील महिला खेळाडूंना 50 लाख रुपये, B कॅटेगरीमधील महिला खेळाडूंना 30 लाख रुपये आणि C कॅटेगरीमधील महिला खेळाडूंना 10 लाख रुपये दिले जातात. मात्र, पुरुष क्रिकेटपटूंच्याबाबतीत ही रक्कम 1 कोटींपासून ते 7 कोटी रुपयांपर्यंत जाते. दोन्ही क्रिकेटपटूंच्या वार्षिक कराराच्या फीमधील फरक जवळपास 10 पट आहे.
आयसीसीच्या स्पर्धेत महिलांची पुरुषांशी बरोबरी
क्रिकेट वर्ल्ड कप 2023 च्या आधी आयसीसीने समान बक्षीस रक्कमेची घोषणा केली आहे. यापुढे आयसीसीच्या प्रत्येक स्पर्धेत महिला, पुरुष दोन्ही संघांना समान बक्षीस रक्कम दिली जाणार आहे. 5 ऑक्टोबरपासून भारतात सुरू होणाऱ्या वर्ल्ड कप स्पर्धेत विजेत्या संघाला तब्बल 33 कोटी रुपये, तर उपविजेत्या संघाला 16 कोटी रुपये बक्षीस दिले जाणार आहे. आयसीसीने आता हा निर्णय घेतला असला तरीही या आधीच्या काही स्पर्धेतील बक्षिसांची रक्कम जाणून घेणे गरजेचे आहे.
| आयसीसी स्पर्धेत विजेत्या संघाला मिळालेली बक्षीसाची रक्कम | |||
पुरुष वनडे वर्ल्ड कप वर्ष | बक्षिसाची रक्कम | महिला वर्ल्ड कप वर्ष | बक्षिसाची रक्कम |
2023 | 4 मिलियन डॉलर्स | 2022 | 1.32 मिलियन डॉलर्स |
2019 | 4 मिलियन डॉलर्स | 2017 | 660,00 डॉलर्स |
2015 | 3.75 मिलियन डॉलर्स | 2013 | 2 लाखडॉलर्स (संपूर्ण स्पर्धेसाठी) |
फिफा वर्ल्ड कप – अजून मोठी मजल मारण्याची गरज
फुटबॉल वर्ल्ड ही जगात सर्वाधिक पाहिली जाणारी स्पर्धा. फिफाद्वारे सर्वात प्रथम 1930 साली पुरुषांच्या वर्ल्ड कपचे आयोजन करण्यात आले. तर महिलांची वर्ल्ड कप स्पर्धा आयोजित करण्यासाठी त्यानंतर 61 वर्ष लागली. विशेष म्हणजे फिफाद्वारे 1991 साली महिला वर्ल्ड कपचे आयोजन करण्यात आले असले तरीही वर्ष 2007 पर्यंत या स्पर्धेसाठी बक्षिसाची रक्कमच नव्हती.
आजही महिला व पुरुषांच्या फिफा वर्ल्ड कप स्पर्धेतील बक्षिसांच्या रक्कमेत प्रचंड मोठा फरक पाहायला मिळतो. नुकत्याच पार पडलेल्या महिलांच्या वर्ल्ड कपमध्ये विजेत्या स्पेनच्या संघाला 4.29 मिलियन डॉलर्स मिळाले. तर 2022 मध्ये पार पडलेल्या स्पर्धेत पुरुष अर्जेंटिना या विजेत्या संघासाठी ही रक्कम तब्बल 42 मिलियन डॉलर्स एवढी होती.
फिफा वर्ल्ड कपमध्ये विजेत्या संघाला मिळालेली बक्षिसाची रक्कम | |||
पुरुष वर्ल्ड कप वर्ष | बक्षिसाची रक्कम | महिला वर्ल्ड कप वर्ष | बक्षिसाची रक्कम |
2022 | 42 मिलियन डॉलर्स | 2023 | 4.29 मिलियन डॉलर्स |
2018 | 38 मिलियन डॉलर्स | 2019 | 4 मिलियन डॉलर्स |
2014 | 35 मिलियन डॉलर्स | 2015 | 2 मिलियन डॉलर्स |
विम्बल्डन टेनिस स्पर्धेत महिला-पुरुष एकसमान
विम्बल्डन – टेनिसशी संबंधित सर्वात प्रतिष्ठित स्पर्धा. सर्वात जुनी स्पर्धा असली तरीही विम्बल्डनमध्ये समान बक्षीस रक्कम देण्याची सुरुवात इतर तीन ग्रँड स्लॅमनंतर सुरू झाली. या स्पर्धेत बक्षीस रक्कम समानतेचा निर्णय घेण्यासाठी 2007 साल उजडावे लागले. आज विम्बल्डनप्रमाणेच इतर तिन्ही ग्रँडस्लॅम ऑस्ट्रेलियन ओपन, यूएस ओपन आणि फ्रेंच ओपनमध्ये बक्षिसाची रक्कम समान दिली जाते. 2023 विम्ब्लडन ग्रँड स्लॅममध्ये बक्षिसाची रक्कम 2,350,000 पाउंड ही दोन्ही खेळाडूंसाठी समान होती.
ग्रँड स्लॅममध्ये समान बक्षीस रक्कमेचा निर्णय सहजासहजी घेण्यात आलेला नाही. यासाठी अनेक महिला खेळाडूंनी स्पर्धेवर बहिष्कार टाकण्याचा निर्णय घेतला होता. अखेर सर्वात प्रथम 1973 साली US Open स्पर्धेत समान बक्षीस रक्कमेचा निर्णय घेण्यात आला. त्यानंतर 2001 साली ऑस्ट्रेलियन ओपन, 2006 मध्ये फ्रेंच ओपन आणि अखेर 2007 विम्ब्लडनमध्ये दोन्ही खेळाडूंसाठी समान बक्षीस रक्कमेची घोषणा करण्यात आली.
विम्बल्डन स्पर्धेतील बक्षिसाची रक्कम | ||
वर्ष | पुरुष एकेरी | महिला एकेरी |
1968 | 2000 | 750 |
1969 | 3000 | 1500 |
1970 | 3000 | 1500 |
1971 | 3750 | 1800 |
1972 | 5000 | 3000 |
1973 | 5000 | 3000 |
1974 | 10000 | 7000 |
1975 | 10000 | 7000 |
1976 | 12500 | 10000 |
1977 | 15000 | 13500 |
1978 | 19000 | 17100 |
1979 | 20000 | 18000 |
1980 | 20000 | 18000 |
1981 | 21600 | 19400 |
1982 | 41667 | 37500 |
1983 | 66600 | 60000 |
1984 | 100000 | 90000 |
1985 | 130000 | 117000 |
1986 | 140000 | 126000 |
1987 | 155000 | 139500 |
1988 | 165000 | 148500 |
1989 | 190000 | 171000 |
1990 | 230000 | 207000 |
1991 | 240000 | 216000 |
1992 | 265000 | 240000 |
1993 | 305000 | 275000 |
1994 | 345000 | 310000 |
1995 | 365000 | 328000 |
1996 | 392500 | 353000 |
1997 | 415000 | 373500 |
1998 | 435,000 | 391,500 |
1999 | 455,000 | 409,500 |
2000 | 477,500 | 430,000 |
2001 | 500,000 | 462,500 |
2002 | 525000 | 486,000 |
2003 | 575,000 | 535,000 |
2004 | 602,500 | 560,500 |
2005 | 630,000 | 600,000 |
2006 | 655,000 | 625,000 |
2007 | 700,000 | 700,000 |
2008 | 750,000 | 750,000 |
2009 | 850,000 | 850,000 |
2010 | 1,000,000 | 1,000,000 |
2011 | 1,100,000 | 1,100,000 |
2012 | 1150000 | 1150000 |
2013 | 1600000 | 1600000 |
2014 | 1760000 | 1760000 |
2015 | 1880000 | 1880000 |
2016 | 2000000 | 2000000 |
2017 | 2200000 | 2200000 |
2018 | 2250000 | 2250000 |
2019 | 2350000 | 2350000 |
2021 | 1700000 | 1700000 |
2022 | 2000000 | 2000000 |
2023 | 2350000 | 2350000 |
सोर्स - wimbledon.com * सर्व रक्कम पाउंड्समध्ये | ||
ग्रँडस्लॅममधील समान बक्षीस रक्कमेचा निर्णय नक्कीच चांगला आहे. या गोष्टी महिला टेनिसची वाढती लोकप्रियता तर दर्शवतातच, सोबतच लैंगिक समानतेच्या दिशेने उचलले हे एक चांगले पाऊल नक्कीच आहे. मात्र, ग्रँडस्लॅमच्या तुलनेत इतर टेनिस स्पर्धेत अनेकदा बक्षिसाच्या रक्कमेत असमानता दिसून येते.
इतर खेळात बक्षिसाची रक्कम काही प्रमाणात असमान
खेळांमध्ये महिलांचा सहभाग वाढला असला तरीही अनेक आव्हाने आजही कायम आहेत. एकीकडे क्रिकेट, टेनिस सारख्या क्रीडा स्पर्धेतील समान बक्षिस रक्कमेचा सामना महिलांनी जिंकला असला तरीही फुटबॉल व इतर वैयक्तिक खेळांमधील लढा अद्याप सुरूच आहे. समान वेतनासोबतच महिला खेळाडूंना पुरुष खेळाडूंच्या तुलनेत मिळणाऱ्या ट्रेनिंग सुविधा देखील अपुऱ्या असल्याचे दिसून येते.
बीबीसीच्या 2021 च्या रिपोर्टनुसार, 90 टक्क्यांपेक्षा अधिक प्रमुख क्रिडा स्पर्धेत दोन्ही खेळाडूंना समान वेतन दिले जाते. सर्वाधिक वेतन फरक प्रामुख्याने फुटबॉल, गोल्फ आणि बास्केटबॉलमध्ये पाहायला मिळतो. महिला एनबीए खेळाडूंचे सरासरी वेतन हे पुरुष एनबीए खेळाडूंच्या तुलनेत 110 पट कमी आहे.
भारतीय टेबल टेनिस महासंघाने देखील मे 2022 मध्ये घोषणा केली होती की, सर्व देशांतर्गत स्पर्धेमध्ये महिला व पुरुषांसाठी बक्षिसाची रक्कम समान असेल. अमेरिकेच्या महिला फुटबॉल खेळाडूंना देखील समान वेतनासाठी मोठा लढा द्यावा लागला. दिर्घकाळ चालेल्या न्यायालयीन लढ्यानंतर अखेर अमेरिकन फुटबॉल महासंघ समान वेतनासाठी तयार झाला. खेळांमध्ये समान वेतनाबाबत झालेली ही प्रगती नक्कीच वाखण्याजोगी असली तरीही समान संधी, नेतृत्व, ट्रेनिंग सुविधा, स्पॉन्सरशिप, मीडिया कव्हरेज समानतेसाठीचा ‘सामना’ महिला खेळाडूंना भविष्यात जिंकावा लागणार आहे.
खेळ | स्पर्धा | पुरुष (2021) | महिला (2021) | पुरुष (2019) | महिला (2019) | पुरुष (2017) | महिला (2017) |
बॅडमिंटन | वर्ल्ड टूर (एकेरी) | 85,855 | 85,855 | 85,855 | 85,855 | 62,016 | 62,016 |
सायकलिंग | बीएमएक्स वर्ल्ड चॅम्पियनशिप (फायनल) | 6,914 | 6,914 | 4,322 | 4,322 | 3,200 | 3,200 |
गोल्फ | पीजीए चॅम्पियनशिप | 1.4 मिलियन | 462,326 | 1.4 मिलियन | 414,024 | 894,054 | 525,000 |
ज्यूडो | वर्ल्ड चॅम्पियनशिप (वैयक्तिक) | 18,613 | 18,613 | 18,613 | 18,613 | 19,380 | 19,380 |
स्क्वॅश | वर्ल्ड चॅम्पियनशिप | 52,003 | 52,003 | 52,003 | 52,003 | 37,210 | 37,210 |
टेबल टेनिस | 129,009 | 129,009 | 71,664 | 71,664 | 77,520 | 77,520 | |
कुस्ती | रँकिंग सीरिज | 7,168 | 7,168 | 2,172 | 2,172 | - | - |
व्हॉलीबॉल | बीच- वर्ल्ड टूर फायनल | 107,645 | 107,645 | 28,671 | 28,671 | 77,520 | 77,520 |
स्विमिंग | वर्ल्ड चॅम्पियनशिप | - | - | 14,327 | 14,327 | 15,504 | 15,504 |
अ‍ॅथलेटिक्स | डायमंड लीग | 21,464 | 21,464 | 35,772 | 35,772 | 38,760 | 38,760 |
तिरंदाजी | वर्ल्ड चॅम्पियनशिप | 18,736 | 18,736 | 15,614 | 15,614 | 15,000 | 15,000 |
सोर्स - बीबीसी.कॉम सर्व आकडेवारी पाउंड्समध्ये | |||||||
खेळांमध्ये समान बक्षीस रक्कमेला कधी सुरुवात झाली?
आयसीसीने यावर्षी सर्व स्पर्धांसाठी समान रक्कमेची घोषणा केली असली तरीही अनेक खेळांमध्ये याची आधीच सुरूवात झाली आहे. सर्वात प्रथम 1950 साली घोडेस्वारी वर्ल्ड कप फायनलमध्ये समान बक्षीस रक्कम जाहीर करण्यात आली होती. तर यूएस ओपनमध्ये 1973 साली हा निर्णय घेण्यात आला.
वर्ष | प्रमुख स्पर्धा |
1950 | घोडेस्वारी वर्ल्ड कप |
1973 | यूएस ओपन |
1979 | बॅडमिंटन वर्ल्ड टूर |
1982 | लंडन मॅरोथॉन |
1987 | व्हॉलीबॉल बीच वर्ल्ड चॅम्पियनशिप |
1997 | अ‍ॅथलेटिक्स वर्ल्ड चॅम्पियनशिप |
2006 | तिरंदाजी वर्ल्ड कप |
2006 | स्कीइंग वर्ल्ड कप |
2007 | विम्बल्डन टेनिस स्पर्धा |
2007 | स्विमिंग वर्ल्ड कप |
2008 | ज्यूडो वर्ल्ड चॅम्पियनशिप |
2013 | सायकलिंग वर्ल्ड चॅम्पियनशिप |
2013 | तायक्वांदो ग्रँड प्रिक्स फायनल |
2017 | स्क्वॅश वर्ल्ड चॅम्पियनशिप |
2018 | क्रिकेट बिग बॅश लीग |
2019 | हॉकी प्रो लीग |
2022 | बीसीसीआय - समान मॅच फी |
2023 | आयसीसी स्पर्धा |
पुरुष-महिला खेळाडूंना वेतनामध्ये फरक का?
पुरुषांच्या स्पर्धांना अधिक प्रेक्षक - कोणतीही क्रीडा स्पर्धा यशस्वी झाली की नाही हे प्रेक्षकांच्या उपस्थितीवरून ठरत असते. महिलांच्या तुलनेत पुरुष खेळाडूंच्या स्पर्धांना मोठ्या प्रमाणात प्रेक्षकांची पसंती मिळताना दिसते. केवळ मैदानावरच नाही तर टीव्ही व्ह्युअरशिपमध्ये या स्पर्धा आघाडीवर असतात. अनेकदा पुरुष क्रीडा स्पर्धांना महिलांच्या स्पर्धेच्या तुलनेत अधिक मीडिया कव्हरेज मिळत असल्याचे दिसून येते. याचाच परिणाम स्पॉन्सरशिप आणि उत्पन्नावर पाहायला मिळतो.
स्पॉन्सरशिप आणि उत्पन्न – क्रीडा स्पर्धेच्याबाबतीत प्रेक्षकसंख्या, स्पॉन्सरशिप, उत्पन्न या गोष्टी एकमेकांमध्ये गुंतलेल्या असतात. प्रेक्षकसंख्या जास्त असल्याने पुरुषांच्या क्रीडा स्पर्धेसाठी अधिक गुंतवणूक केली जाते. स्पॉन्सरशिप, तिकीटांची जास्त किंमत, टीव्ही प्रक्षेपण हक्क यामुळे या स्पर्धांद्वारे मिळणारे उत्पन्न महिला क्रीडा स्पर्धेंच्या तुलनेत खूपच जास्त असते. यामुळे महिला खेळाडूंना कमी वेतन मिळत असल्याचे दिसून येते.
समानता गरजेची – गेल्याकाही वर्षात महिला व पुरुष खेळाडूंचे वेतन समान पातळीवर आणण्यासाठी बरेच प्रयत्न झाले आहेत. मात्र, यावर अजूनही काम होणे गरजेचे आहे. महिला क्रीडा स्पर्धांना प्रोत्साहन देण्यासाठी अधिक गुंतवणुकीची गरज आहे. महिला प्रीमियर लीग, महिला कबड्डी लीग सारख्या स्पर्धा महिला खेळाडूंसाठी एक चांगले व्यासपीठ ठरत आहेत. याशिवाय, खेळाशी संबंधित नियामक मंडळात महिलांचे प्रमाण वाढवणे, महिला खेळाडूंना ट्रेनिंगसाठी चांगल्या सुविधा पुरवणे देखील आवश्यक आहे.
